GEÇERSİZ SÖZLEŞMELER
Küçük İşçilerle Yapılan Sözleşmeler
İş Kanunu’ nun kapsamına giren işlerde çalışma yaşı 15 olarak belirlenmiştir. Bunun istisnası çocukların bedensel, zihinsel ve ahlaki gelişmelerine, okul veya mesleki eğitim programlarına devamlarına ve öğrenimden faydalanma kabiliyetlerine zarar vermeyecek nitelikteki “ hafif işlerde ” 14 yaşını doldurmuş ve ilköğretimini tamamlamış çocuk işçilerin çalıştırılması mümkündür ( İş K. Md. 71 / 1 )
İş ağır ve tehlikeli iş ise asgari yaş 18’ dir.
18 yaşından küçüklerle yapılan sözleşmelerin ancak kanuni temsilcilerinin önceden veya sözleşme yapıldıktan sonra vereceği onay ile geçerli olacaktır. Ancak, mümeyyiz olan ve ana – babasının açık veya kapalı izniyle bir meslek veya sanatla uğraşan veya bir işte çalışan yahut aile dışında yaşayan küçük kişiler de kanuni temsilcilerinin imzası olmadan iş sözleşmesi yapabilirler. Zira kanuni temsilci, küçüğün ev dışına çıkmasına veya bir işte çalışmasına izin vermekle sözleşmeye de onay vermiş sayılır.
Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanunu’ na göre, umuma açık ve açılması izne bağlı eğlence, oyun, içki ve benzeri amaçlıişyerlerinde kanuni istisnaları saklı kalmak üzere, 18 yaşından küçüklerin çalıştırılmaları yasaklanmıştır.
Bu konuyla ilgili detaya girilmeyecektir. Kanunun’ un madde metni şağıdadır :
Madde 71 - Onbeş yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaktır. Ancak, ondört yaşını doldurmuş ve ilköğretimi tamamlamış olan çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilirler.
Çocuk ve genç işçilerin işe yerleştirilmelerinde ve çalıştırılabilecekleri işlerde güvenlik, sağlık, bedensel, zihinsel ve psikolojik gelişmeleri, kişisel yatkınlık ve yetenekleri dikkate alınır. Çocuğun gördüğü iş onun okula gitmesine, mesleki eğitiminin devamına engel olamaz, onun derslerini düzenli bir şekilde izlemesine zarar veremez.
Onsekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçiler bakımından yasak olan işler ile onbeş yaşını tamamlamış, ancak onsekiz yaşını tamamlamamış genç işçilerin çalışmasına izin verilecek işler, ondört yaşını bitirmiş ve ilk öğretimini tamamlamış çocukların çalıştırılabilecekleri hafif işler ve çalışma koşulları Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından altı ay içinde çıkarılacak bir yönetmelikle belirlenir.
Temel eğitimi tamamlamış ve okula gitmeyen çocukların çalışma saatleri günde yedi ve haftada otuzbeş saatten fazla olamaz. Ancak, onbeş yaşını tamamlamış çocuklar için bu süre günde sekiz ve haftada kırk saate kadar artırılabilir.
Okula devam eden çocukların eğitim dönemindeki çalışma süreleri, eğitim saatleri dışında olmak üzere, en fazla günde iki saat ve haftada on saat olabilir. Okulun kapalı olduğu dönemlerde çalışma süreleri yukarıda birinci fıkrada öngörülen süreleri aşamaz.
Kadın İşçilerle Yapılan Sözleşmeler
Kadın işçilerin çalışma yasağı ile ilgili maddeleri belirtip konuya kısaca değinelim :
Yer ve su altında çalıştırma yasağı
Madde 72 - Maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer altında veya su altında çalışılacak işlerde onsekiz yaşını doldurmamış erkek ve her yaştaki kadınların çalıştırılması yasaktır.
Gece çalıştırma yasağı
Madde 73 - Sanayiye ait işlerde onsekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması yasaktır.
Onsekiz yaşını doldurmuş kadın işçilerin gece postalarında çalıştırılmasına ilişkin usul ve esaslar Sağlık Bakanlığının görüşü alınarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca hazırlanacak bir yönetmelikte gösterilir.
Yukarıda bahsi geçen yönetmelik, Kadın İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmeliktir ( RG.09.08.04-25548 )
Her yaşta kadın işçinin kural olarak Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliği’ nde ( RG.16.06.04-25494 )yazılı işlerde çalıştırılmaları da yasaktır. Ancak 16 yaşını doldurmuş kadın işçiler, Yönetmelik’ te belirtilen ve karşısında ( K ) harfi bulunan işlerde çalıştırılabilirler. Ancak “ ihtisas ve meslek öğrenimi veren okulları bitirip o işi meslek edinmiş ” inşaat mühendisi, maden mühendisi, kimya mühendisi veya tekniker gibi kadın işçiler için böyle bir kayıt söz konusu değildir ( İş K. Md.85; Yön. Md. 4/ 3 )
Yabancı İşçilerle Yapılan Sözleşmeler
Konu ile ilgili yasa maddelerini vermekle yetiniyoruz:
4817 Sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun ( Bu kanun, yabancıların çalışmalarını ÇSGB’ ndan izin alınmasına bağlamıştır. )
Aşağıdaki mevzuat, ilgili mesleklerin ( dolktorluk, dişçilik, ebelik, hastabakıcılık, hemşirelik, eczacılık ) sadece Türk Vatandaşları’ nca yapılabileceğini belirtmiştir.
1219 Sayılı Tababet ve Şuabatı Sanatlarının Tarzı İcrasına Dair Kanun
6283 Sayılı Hemşirelik Kanunu
6719 Sayılı Eczacılık Kanunu
Aşağıdaki mevzuat, ilgili mesleklerin yabancılarca icrası hakkında kısıtlamalar getirmiştir.
3213 Sayılı Maden Kanunu
3958 Sayılı Gözlükçülük Hakkında Kanun
6343 Sayılı Veteriner Hekimleri Birliği ve Odalarının Teşekkül Tarzına ve Göreceği İşlere Dair Kanun
Menkul Kıymetler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik
Türkiye’ de Öğrenim Gören Yabancı Uyruklu Öğrencilere İlişkin Yönetmelik
1981 yılında çıkarılan 2527 Sayılı Türk Soylu Yabancıların Türkiye’ de Meslek ve Sanatlarını Serbestçe Yapabilmelerine, Kamu, Özel Kuruluş veya İşyerlerinde Çalıştırılabilmelerine İlişkin Kanun, Türk soylu yabancıların çalışma ve sosyal güvenlik haklarından Türk Vatandaşları gibi yararlanmalarını mümkün kılmıştır.
Raporsuz İşçilerle Yapılan Sözleşmeler
İş Kanunu’ na göre, ancak hafif işlerde çalıştırılabilecek 14 yaşını doldurmuş ve ilk öğrenimini tamamlamış çocuklardan başlayarak 18 yaşına kadar ( 18 dahil ) bütün çocuk işçilerin işe alınmalarından önce işin niteliğine ve şartlarına göre vücut yapılarının dayanıklı olduğunun sağlık raporu ile belirtilmesi şarttır.
Çocuk işçilerin 18 yaşını doldurana kadar en az her altı ayda bir doktor muayenesinden geçirilerek bu işte çalışmaya devamında bir sakınca olup olmadığının kontrol ettirilmesi ve bütün bu raporların işyerinde muhafaza edilerek yetkili memurların isteği üzerine ibraz edilmesi zorunludur. ( İş K. Md. 87 )
Gece postalarında en fazla 7.5 saat çalıştırılacak işçilerin de işe başlamadan önce çalışmalarına engel bir durumları olmadığına dair bir rapor almaları şarttır. Bu raporun kadın işçiler için her altı ayda bir, diğer işçiler için en geç iki yılda bir yenilenmesi şarttır.
Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliği’ nde belirtilen işlerde çalışacak 16 yaşını doldurmuş ve fakat 18 yaşını bitirmemiş işçilerin de bedence bu işlere elverişli ve dayanıklı oldukları fizik muayene ve gerektiğinde laboratuar bulgularına dayanılarak hazırlanan doktor raporuyla belirlenmedikçe işe alınmaları ve işte çalıştırılmaları yasaktır. Ayrıca bu işlerde 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını doldurmamış genç işçilerin en az altı ayda bir, 18 yaşını doldurmuş olanların ise en az yılda bir defa aynı şekilde doktor muayenesinden geçirilmesi ve bütün bu raporların işyerinde muhafazası şarttır. ( İş K. Md. 86 )
Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedibuçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelik gereğince, kurşun ve arsenik işleri ile cam, cıva, çinko, demir ve çelik sanayi işlerinde çalışan işçiler ve günde en fazla 4 – 6 saat arası çalışmayı gerektiren “ cıva ve kurşun izabe fırınlarında ” çalışan işçiler çalışma sürelerinden sonra başka işlerde çalışamazlar ve fazla mesai yapamazlar.
Geçersiz Sözleşmelerin Hüküm ve Sonuçları
Yukarıda sayılan hallere sözleşmeler geçersiz sözleşme kabul edilir ve başından itibaren geçersiz olur. Ancak uygulamada Yargıtay’ ın yaş küçüklüğü, kadın olmak gibi ehliyet noksanlığı bulunan durumlarda sözleşmeyi baştan geçersişz saymadığı ortadadır. Yargıtay 18.06.1958 tarihli içtihadı birleştirme kararında aynen şöyle demiştir: “ yaş küçüklüğü veya kadın olması nedeniyle herhangi bir işte çalışması yasak bulunan işçinin yasağa karşın çalıştırılması halinde işçi sayılacağını ve işçi sigortaları kanunundan yararlanacağını, aksi halde sözleşmenin geçersiz sayılmasının kanundaki güçsüz olan işçinin korunması amacına aykırı düşeceğini ” kabul etmiştir. Küçüğün işe velisinin izniyle çalışmaya başladığı hallerde veli tarafından kendisine, hak kazandığı ücreti ve izin ücretini tahsil etme yetkisinin de verildiği dolayısıyla küçüğün bu taleplerde bulunmaya ve tahsile yetkisi ve hakkı olduğu da Yargıtay’ ca kabul edilmiştir.
İzinsiz olarak çalışan yabancının iş sözleşmesi baştan itibaren hükümsüz sayılmış ve işçi sıfatına dayalı hakları talep edemeyeceği özellikle de kıdem tazminatı talep edemeyeceği Yargıtay kararlarında belirtilmiştir. Ancak bu tür zararlar Borçlar Kanunu’ na göre haksız fiil ya da sebepsiz zenginleşme hükümlerine göre telafi edilebilir.
Sözleşmeler bazen hata, hile, korkutma gibi sebeplerden dolayı irade sakatlıkları ile vücut bulabilirler. Bu sözleşmeler geçersiz değil ancak iptal edilebilir sözleşmelerdir. Bu sözleşmeleri taraflar isterlerse iptal ederler isterlerse de devam edebilirler. Oysa ki diğer ( az önce sayılan ) geçersiz sayılma hallerinde, mesela yaş küçüklüğünde, sözleşme geçerli hale getirilemez. Geçersiz sözleşmeden diğer bir farkı ise geçersiz sözleşmenin zamanaşımına tabi olmaksızın her zaman ileri sürülebilmesidir. Oysa iptal edilebilir sözleşmelerde zaman aşımı süresi vardır ve süre fiilden itibaren örneğin hatadan, hileden, korkutmadan itibaren en geç 1 yıl ve bu fiili öğrenmeden itibaren de 6 iş günüdür. Demek ki en geç hatadan vs. den itibaren 1 yıl içinde ileri sürülebilecektir. Ancak hata, hile ve korkutma hali devam ettiği sürece 1 yıllık süre de işlemeye başlamayacaktır.
